​સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિ: એક અદભુત પ્રાચીન સભ્યતા

 

સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિ: એક અદભુત પ્રાચીન સભ્યતા

ભારતીય ઉપખંડના ઈતિહાસની વાત આવે ત્યારે, સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિનું નામ અવશ્ય લેવું પડે. આ સંસ્કૃતિ એક અદ્ભુત અને વિકસિત સભ્યતા હતી જેણે લગભગ 4,500 વર્ષ પહેલાં જીવન અને કળાની નવી વ્યાખ્યા આપી હતી. આ લેખમાં આપણે સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિની મુખ્ય વિશેષતાઓ, તેની નગર રચના, સામાજિક જીવન, અને તેના પતન વિશે વિગતવાર માહિતી મેળવીશું.

શોધ અને સમયગાળો

સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિને હડપ્પન સભ્યતા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, કારણ કે તેના પ્રથમ અવશેષો 1921માં હડપ્પા ખાતે મળી આવ્યા હતા. ત્યારબાદ, 1922માં મોહેં-જો-દડોની શોધ થઈ, જે આ સંસ્કૃતિનું એક મોટું કેન્દ્ર હતું. આ સંસ્કૃતિનો સમયગાળો લગભગ ઈ.સ. પૂર્વે 2600 થી 1900 સુધીનો માનવામાં આવે છે.

નગર રચના અને સ્થાપત્ય

સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિની સૌથી અનોખી વિશેષતા તેની નગર રચના હતી. આ સંસ્કૃતિના નગરો અત્યંત સુનિયોજિત હતા.

 * ગ્રીડ પદ્ધતિ: નગરોને ગ્રીડ પદ્ધતિમાં બનાવવામાં આવ્યા હતા, જેમાં મુખ્ય રસ્તાઓ એકબીજાને કાટખૂણે છેદતા હતા.

 * ગટર વ્યવસ્થા: આ નગરોમાં અત્યંત વિકસિત ગટર વ્યવસ્થા હતી. દરેક ઘરમાંથી નીકળતું ગંદું પાણી ભૂગર્ભ ગટર વ્યવસ્થા દ્વારા નગરની બહાર જતું હતું.

 * ઘરો: ઘરો ઈંટોથી બનેલા હતા. મોટાભાગના ઘરોમાં સ્નાનાગાર અને રસોડું હતું.

 * જાહેર સ્નાનાગાર: મોહેં-જો-દડોમાં આવેલું વિશાળ સ્નાનાગાર આ સંસ્કૃતિનું એક પ્રમુખ સ્થાપત્ય ઉદાહરણ છે. તે ધાર્મિક વિધિઓ માટે ઉપયોગમાં લેવાતું હોવાનું મનાય છે.

આર્થિક અને સામાજિક જીવન

સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિના લોકોનું જીવન અત્યંત સુવ્યવસ્થિત હતું.

 * કૃષિ: તેઓ ઘઉં, જવ, કપાસ અને રાઈ જેવા પાકોની ખેતી કરતા હતા. તેઓ સિંચાઈ માટે નહેરોનો ઉપયોગ કરતા હોવાનું પણ મનાય છે.

 * વ્યાપાર: આ સંસ્કૃતિના લોકો મેસોપોટેમિયા (આજનું ઈરાક) અને અન્ય વિસ્તારો સાથે વ્યાપાર કરતા હતા. તેમના વ્યાપારિક સંબંધો જળમાર્ગ અને ભૂમિમાર્ગ દ્વારા ચાલતા હતા.

 * કળા અને હસ્તકળા: સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિના લોકો કળા અને હસ્તકળામાં નિપુણ હતા. અહીંથી મળી આવેલી મૂર્તિઓ, વાસણો અને ઘરેણાં તેમની કલાત્મકતાનો પુરાવો આપે છે. પ્રખ્યાત 'નૃત્ય કરતી કન્યા'ની મૂર્તિ આનું એક ઉત્તમ ઉદાહરણ છે.

ધર્મ અને માન્યતાઓ

આ સંસ્કૃતિના ધર્મ વિશે સ્પષ્ટ માહિતી નથી, પરંતુ કેટલાક પુરાવાઓ પરથી અનુમાન લગાવી શકાય છે.

 * માતૃદેવીની પૂજા: ઘણી જગ્યાએથી માતૃદેવીની નાની મૂર્તિઓ મળી આવી છે, જે સૂચવે છે કે તેઓ માતૃદેવીની પૂજા કરતા હશે.

 * પશુપતિ શિવ: એક મોહર પર યોગ મુદ્રામાં બેઠેલી એક આકૃતિ મળી આવી છે, જેને કેટલાક વિદ્વાનો 'પશુપતિ શિવ' તરીકે ઓળખાવે છે.

સિંધુ ખીણની લિપિ

સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિની પોતાની લિપિ હતી, જે હજી સુધી ઉકેલી શકાઈ નથી. આ લિપિ ચિત્રાત્મક હતી અને લગભગ 400 થી 600 જેટલા ચિન્હો ધરાવતી હતી.

પતન

લગભગ ઈ.સ. પૂર્વે 1900ની આસપાસ આ સંસ્કૃતિનું પતન થવા લાગ્યું. તેના પતન માટે ઘણા કારણો જવાબદાર મનાય છે, જેમ કે:

 * પૂર અને ભૂકંપ: સતત આવતા પૂર અને ધરતીકંપથી નગરોનો નાશ થયો હોઈ શકે છે.

 * આબોહવામાં ફેરફાર: આબોહવામાં ફેરફાર થવાથી નદીઓનો માર્ગ બદલાયો અને જમીન સૂકી થવા લાગી.

 * આર્યોનું આગમન: કેટલાક વિદ્વાનો માને છે કે આર્યોના આગમન અને તેમના આક્રમણને કારણે આ સંસ્કૃતિનું પતન થયું.

ઉપસંહાર

સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિ ભારતના ઈતિહાસનો એક ગૌરવશાળી અધ્યાય છે. તેની વિકસિત નગર રચના, વેપારી સંબંધો અને કલાત્મકતા આજે પણ આપણને આશ્ચર્યચકિત કરે છે. આ સંસ્કૃતિએ ભવિષ્યની સભ્યતાઓ માટે એક મજબૂત પાયો નાખ્યો અને વિશ્વમાં ભારતીય ઉપખંડની અનોખી ઓળખ ઊભી કરી.